Hak; Inkari mümkün gerçekler demektir.
Hak; Gerçege mutabik olan hüküm, inanç, din ve görüstür.
Ragib el-Isfahani, hakkin asil anlaminin “mutabakat ve muvafakat” oldugunu söyledikten sonra, ayetlere dayanarak su tespitlerde bulunmustur:
Hak; Bir seyi hikmetin geregine uygun olarak icat edendir. Bundan dolayi hak, Allah’in bir ismi veya sifati sayilmistir.
Hak; Hikmetin geregine uygun olarak yapilan istir. Allah’in bütün fiilleri bu manada haktir.
Hak; Bir seye aslina uygun ve dogru olarak inanmaktir. Bu sekilde kazanilmis inanç, bilgi haktir.
Hak; gerektigi sekilde, gerekli ölçüde ve gereken zamanda meydana gelen istir. (Bak. Islam Ansk. 15/137)
Kur’an’da 247 yerde geçen hak kelimesi genellikle “batil”in ziddi olarak kullanilmaktadir. Bu anlamlar söyle özetlenebilir: Gerçege uygun söz; dogru haber; dogru yol; aslina uygun bilgi, inanç; delil; bir olayin içyüzü; adalet; görev, hüküm.
Ibnü’l Cevzi de hak kelimesinin müfessirlerce on sekiz anlamda kullanildigini belirterek bu anlamlari söyle siralar: Allah, Kur’an, Islam, adalet, tevhit, sidk, mal, vucüb, ihtiyaç, pay, beyan, Kabe’nin durumu, haram ve helali açiklama, kelime-i tevhit, ölüm, kesinlik, cürüm, batilin ziddi (a.g.e.)
Hak, Allah’in bir ismidir. Allah’in, hem varligi kuskuya yer birakmayacak sekilde kesin olmasi, hem de adaleti geregi herkese hakkini tam olarak vermesi bakimindan haktir. Allah sübut ve adalet yönünden hak olunca, artik O’nun her bir ayeti ve her bir emri de haktan baska bir sey olamaz. Allah’in hak olarak var olmasi, bir sebebe bagli degil, bizatihi kendisindendir. Öyle olunca her seyin varliginin ve gerçekliginin sebebi de haktir. Ayrica her varligin var olma sebebi de ancak hak olan Allah’tandir. Onun için hak, gerçek varlik ve gerçek bilgidir.
Nebi as bir duasinda “hak” ile ilgili sunlari söylemektedir: “Allah’im! Sen haksin, senin vaadin haktir, sana kavusmak haktir. Senin sözün haktir, cennet haktir, cehennem haktir. Peygamber haktir, Muhammed haktir, kiyamet haktir.” (a.g.e.)
Allah hak ise, O’nun sözü de haktir, kitabi da haktir, melekleri de haktir, peygamberleri de haktir, kiyameti de haktir. Bunlarla birlikte gözetilip korunmasi gerekli olan maddi ve manevi bütün degerler de haktir. Buna göre her türlü görev, yükümlülük ve borçlar da haktir.
“Hak sahibine hakkini ver” nebevi buyruk, herkesin haklara riayet etme yükümlülügünü ön görmektedir. Hak ve yükümlülükler; Allah hakki, peygamber hakki, Kamu (toplum) hakki, din kardesligi hakki, dostluk hakki, akraba hakki, komsuluk hakki, yoksulun hakki, eslerin birbirlerine karsi haklari, kisinin kendi (beden ve organlari) üzerindeki hakki, misafir hakki, yolcu hakki, hayvan haklari, yasama hakki, inanç ve düsünce hakki, mal-mülk hakki seklinde özetlenebilir.
Haklar genel olarak Allah hakki ve kul hakki olmak üzere ikiye ayrilmis olmakla birlikte bir kisim eylem ve hükümler hem Allah hem de kul hakkini ilgilendirdigi için karma nitelikli haklara dönüsmüstür.
Allah hakki denilince ilk akla gelen husus, inanç ve ibadettir. Yani insanlarin sirk kosmadan Allah’a kulluk etmeleri, Allah’in insanlar üzerindeki en temel hakkidir; çünkü Allah, yaratan, her türlü nimet ve imkan vererek yasatandir.
Yine, kamu yarar ve düzenini ilgilendiren bütün haklar da bir anlamda Allah hakki olarak nitelendirilmistir. Böyle nitelendirilmesinin nedeni, hiç kimsenin kamu malini kendi sahsi mali olarak görmemesi ve keyfi tasarruflarda bulunmamasidir. Ayrica, Allah hakki olan kamu malini hem kamu otoritesine sahip kisilerin, hem de ilgili bütün fertlerin korumasi ve gerektiginde kovusturma hakkina sahip olmasi gerekmektedir.
Kur’an, kul hakki üzerinde önemle durmaktadir. Allah’in emir ve yasaklarinin önemli bir kismi kul hakki ile ilgilidir. Bu sebeple, Allah’a kulluk, yalnizca belli ibadetleri yerine getirmek degil, ayni zamanda kul haklarina da büyük saygi duymaktir. Aksi takdirde insanlarin bir arada kardesçe yasamalari mümkün olmaz. Islam yasalari, Allah ve yaratilmislarin hakki konusunda insanlara agir bir sorumluluk yüklemektedir.
Kul hakki denilen haklar, günümüzde “insan haklari” seklinde ifade edilmektedir. Bu haklar, bireylerin sahip oldugu imkan ve yararlardir. Bu haklarin bir kismi bireylerin hakki olmakla birlikte, ayni zamanda Allah ve dolayisiyla kamu haklaridir ve bireylerin bu haklari kullanmasi sinirlidir. Örnegin; bir kimse malini diledigi sekilde kullanarak israf edemez; kendi sagligini tehlikeye atamaz. Birey kendi hakkini kullanirken baskalarinin haklarina tecavüz etmeyecek sekilde kullanmalidir. Yani kisinin hürriyet ve özgürlügü sinirlidir. Siniri da bir baskasinin hak ve özgürlügüne zararli olmaya basladigi noktadir.
Bilinmelidir ki Allah hakki (kamu hakki) olarak vakif mallarini yagmalayarak sahip çikmamak ne kadar agir bir suç ise, birine iftira etmek, giybet etmek, yalan söylemek, hile yapmak, hak etmedigimiz bir kazanci almak da bir hak gaspidir, zulümdür ve agir bir suçtur. O halde en küçügünden en büyügüne kadar bütün haklar degerli ve önemlidir. Hepsi dolayli veya dolaysiz Allah’in Haklaridir. Allah zalimlerden agir hesap soracaktir.
Dolayisiyla ezberlerimizi ve aliskanliklarimizi bozarak dini, yeniden anlamaya çalismamiz lazim. Islam’in kurallarina göre yasamak istiyorsak, -küçük olsun büyük olsun ve kime ait olursa olsun- mutlaka tüm haklara riayet ederek yasamamiz gerekir.
Nebi as’in haklar hakkindaki su hadisi üzerinde düsünülmeye deger bir hadistir. Kul haklarina riayet edilmediginde, namaz ve zekat gibi ibadetlerin de hiçe çikacagi açikça belirtilmektedir. Dolayisiyla ibadetlerine güvenerek hak ihlalinde bulunan zalimler, Ahirette müflis durumda olacaklardir.
“Ümmetimden müflis odur ki, kiyamet günü namaz ve zekatla geldigi halde, namaz ve zekatin kendisine bir yarari olmayan kimsedir; çünkü sövdügü ve dövdügü (zarar verdigi kimseler) onun hasenatindan (sevaplarindan) alarak hasenatini tüketeceklerdir.” (Müslim)
Selam ve muhabbetlerimle…
Besir ISLAMOGLU
(Bu yazida yer alan fikirler yazara aittir. Hikmet Akademisi’nin bakis açisini yansitmayabilir.)
